Klei om te boetseren en bakken – voor atelier, op school, thuis

Klei – een natuurlijk materiaal

Klei is een grondsoort die in de natuur ontstaan is uit een verweringsproces van gesteenten over een periode van duizenden jaren. Het komt nagenoeg overal ter wereld voor in allerlei kleuren en kwaliteiten. Ruwe klei wordt over het algemeen gewonnen door kleigronden af te graven en afhankelijk van de gewenste toepassing aansluitend verder te bewerken. Veel van de klei die bij De Beeldhouwwinkel te krijgen is, komt uit het Duitse Westerwald, een regio waar van oudsher klei gewonnen wordt. Voor het beeldhouwen, boetseren en pottenbakken zijn er veel verschillende kwaliteiten klei  beschikbaar, die onderling verschillen in onder meer kleur, samenstelling en bakeigenschappen. Daartoe worden aan de ruwe klei bijv. kleurstof en een percentage chamotte (korrels) toegevoegd. 

Paperclay en luchthardende klei – boetseermassa’s op basis van natuurklei 

Behalve klassiek kleisoorten biedt De Beeldhouwwinkel ook boetseermassa’s aan die gemaakt zijn met een basis van natuurklei, zoals Paperclay en luchthardende klei. Bij Paperclay of papierklei zijn aan de klei papier vezels (cellulose) toegevoegd, die de ongebakken klei veel steviger maken dan gewone klei, zodat je er stabieler vormen mee kan opbouwen. Maar papierklei biedt de keramist nog meer voordelen. Paperclay laat zich goed dunwandig bakken, verhoogt de weerstand tegen scheuren of barsten tijdens het drogen en het is lichter en zuiverder dan gewone klei omdat de papiervezels tijdens het bakken verbranden. Luchthardende klei bestaat voor 95% uit gewone klei en voor 5% uit vezels en latex als bindmiddel. Deze klei laat zich heel makkelijk bewerken. Eenmaal gedroogd heeft deze klei nagenoeg dezelfde hardheid als normale klei die gebakken is. 

Klei gieten - kleislib 

Met klei kan je niet alleen boetseren, maar ook gieten: wanneer je de klei met water aanlengt totdat hij vloeibaar wordt, krijg je kleislib. Vloeibaar kleislib is goed te gebruiken als gietmassa om gipsvormen af te gieten. 

Moet klei gebakken worden?

Klei kan zowel aan de lucht drogen als gebakken worden. Een lucht-gedroogde plastiek heeft echter wel hele andere eigenschappen dan een gebakken plastiek, laat staan een geglazuurd stuk keramiek. Gedroogde klei is poreus en kan dus alleen binnen opgesteld worden. Daarnaast dien je het voorzichtig te verplaatsen en moet je er altijd rekening mee houden dat het kan breken. Bakken maakt klei hard en stevig. Afhankelijk van de baktemperatuur wordt de klei zelfs waterdicht; we spreken dan van steengoed. Het bakken van klei in een oven vraagt wel de nodige voorbereiding, passend gereedschap en (enige) kennis en ervaring. Los daarvan blijft het bakproces altijd weer een spannende en  verrassende aangelegenheid. Gebakken klei kan in een volgend bakproces verder geglazuurd worden. Dat geeft je niet alleen allerlei artistieke mogelijkheden, maar voorziet je keramiek bovendien van een beschermende laag. Verder kan met engobes het oppervlak van je keramiek van vele kleuren voorzien worden. Hierbij gaat veelal om kleipoeders die worden opgebracht op de ongebakken, maar al wel gedroogde klei. Engobes bouwen geen beschermlaag op. 

Technieken om met klei te werken 

Met klei ben je altijd vrij om naar eigen inzicht te boetseren en vorm te geven. Voordat je echter aan een werkstuk begint, is het echter wel zaak om te beslissen of je je werkstuk uiteindelijk bakken. Niet alleen betekent dat namelijk het uitkiezen van een geschikte klei, maar ook bijv. dat je tijdens het werken geen luchtbellen in de klei creëert en dat je een massieve vorm uitholt. Klassieke technieken zijn het draaien en opbouwen van klei. Bij het draaien maak je gebruik van elektrische of mechanisch aangedreven draaischijven, die vooral geschikt zijn om de meest uiteenlopende vormen potten te maken. Bij de opbouwtechniek wordt je werkstuk uit verschillende kleidelen opgebouwd. Potten worden bijv. vervaardigd uit kleirolletjes, die op elkaar worden gezet en vervolgens met elkaar verbonden worden worden. Voordat je met klei gaat boetseren is het aan te raden de klei kort door te kneden. Door de bewerking, opslag of verwerking tot een kleibrood kan de klei een ongelijke structuur hebben gekregen, die pas aan het licht komt na het drogen of bakken van je werkstuk. 

Klei met of zonder chamotte? 

Bij De Beeldhouwwinkel hebben we zowel klei zonder chamotte als klei met chamotte in uiteenlopende percentages. Met chamotte worden gebakken en gemalen kleikorrels van verschillende korreldikte bedoeld. De hoeveelheid korrels die door (gewone) klei wordt gemengd, bepaalt het chamotte-percentage. Bij de keuze van een kleibrood om mee te werken is het daarom van belang er op te letten of je een grovere of fijne korrel wil en hoe groot het aandeel chamotte moet zijn. Het chamotte gehalte in de klei beïnvloed de kneedbaarheid en bakeigenschappen. Hoe meer chamotte de klei bevat, hoe stabieler de klei is, waardoor je bijv. grotere sculpturen ermee kan opbouwen. Grof gezegd betekent dit: hoe groter de korrel en het aandeel chamotte, des te groter het werkstuk is dat je kan maken. Verder zorgt de chamotte er bij het bakken voor dat de klei minder snel krimpt of scheurt, doordat het in de klei aanwezige water makkelijker kan verdampen. Tenslotte zorgt de chamotte ervoor dat je met een grotere wanddikte kan werken. Bij het bakken en drogen van klei verdampt water uit de klei waardoor deze krimpt. Bij klei zonder chamotte bedraagt de krimp tot 10%. Bij klei met chamotte is de krimp geringer, o.a. doordat de aanwezige chamottekorrels zelf geen water meer bevatten. Ook dit helpt mee om het ontstaan van scheuren te voorkomen. Voor het gebruik op een draaischijf wordt doorgaans klei zonder chamotte of met alleen een heel klein percentage zeer fijne chamotte gebruikt

Bak eigenschappen van klei en bakkleuren

Klei beschikt afhankelijk van zijn samenstelling over verschillende bakeigenschappen. Veel klei kan alleen bij relatief lage temperaturen gebakken  worden, sommige ook bij hele hoge.  De baktemperatuur is bepalend voor o.a. de duurzaamheid en de (water)dichtheid van het materiaal. Veel kleisoorten veranderen van kleur door het bakken of laten bij verschillende baktemperaturen steeds een andere kleur zien. Kleurstalen die de kleurschakeringen bij het bakken tonen, worden doorgaans door de producent geleverd. Ook door alleen al het drogen worden veel kleisoorten lichter of donkerder van kleur.

Biscuitstook, glazuurstook 

Alvorens klei te bakken wordt deze eerst aan de lucht gedroogd. Om te voorkomen dat de klei daarbij scheurt of breekt dient dit proces niet te snel te gaan. Een hulpmiddel daarbij is het lichtjes afdekken van de kleisculptuur. Zodra de klei leerdroog is, kan hij gebakken worden. De eerste keer bakken van klei wordt biscuitbrand genoemd. Om scheuren en breuken te vermijden begint het bakken hierbij op een lage temperatuur die in de uren erna opgevoerd wordt. Op die manier kan het water uit de klei langzaam verdampen.  De tweede keer bakken – het glazuurbakken- wordt de baktemperatuur op het gebruikte glazuur afgestemd. Daarbij dien je vanzelfsprekend ook rekening te houden maximum baktemperatuur van de klei die je gebruikt hebt. Gebruik je een te hoge temperatuur, dan kan de klei(sculptuur) vervormen.

Klei bewaren en weer gebruiksklaar maken 

Klei is zeer lang houdbaar en zelfs een beetje schimmel aan het oppervlak doet geen afbreuk aan de kwaliteit. Wil je klei lang bewaren, dan dien je deze luchtdicht te verpakken. Uitgedroogde, niet gebakken klei kan je op ieder moment weer gebruiksklaar maken. Het beste gaat dat als de klei volledig uitgedroogd is. Je breekt of hakt de klei dan in kleine stukken, plaatst die dan in wat water en laat die enige tijd afgedekt staan. Is de klei vervolgens net weer te nat geworden, dan kan je de klei uitsmeren op een gipsplaat. Het gips zuigt het vocht op en als de klei de goede vochtigheidsgraad heeft bereikt, haal je deze er weer af.